Από τον «Ιππαρχο» στη «Γαία»

ΑΝ ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΚΑΤΑΦΕΡΑΝ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΝΑ ΜΕΤΡΗΣΟΥΝ ΤΗΝ ΑΚΡΙΒΗ ΑΠΟΣΤΑΣΗ 100.000 ΑΣΤΡΩΝ ΤΟΥ ΓΑΛΑΞΙΑ ΜΑΣ, ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΔΕΝ ΘΑ ΔΙΕΥΡΥΝΘΟΥΝ ΜΟΝΟ ΟΙ ΓΝΩΣΕΙΣ ΜΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΣΤΡΑ, ΑΛΛΑ ΘΑ ΑΝΑΚΑΛΥΨΟΥΜΕ ΑΜΕΤΡΗΤΑ ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΩΜΑΤΑ ΑΚΟΜΗ, ΟΠΩΣ ΠΛΑΝΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΣΤΕΡΟΕΙΔΕΙΣ, ΕΝΩ ΙΣΩΣ ΚΑΙ ΝΑ ΑΠΟΚΤΗΣΟΥΜΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΣΚΟΤΕΙΝΗΣ ΥΛΗΣ...
Του Μ. ΠΑΠΑΔΑΚΟΥ

Παρ' όλο που οι άνθρωποι παρατηρούσαν τα άστρα από τα αρχαία χρόνια ακόμη, οι πραγματικές αποστάσεις στο Διάστημα παρέμεναν άγνωστες για χιλιετίες. Ηδη, από την Εποχή του Λίθου, ορισμένοι αστερισμοί απεικονίζονταν σε σπηλαιογραφίες. Αργότερα, οι Αιγύπτιοι και οι Βαβυλώνιοι σχεδίασαν τα πρώτα ημερολόγια, ενώ οι αρχαίοι Ελληνες αποτύπωσαν τους μύθους τους στον έναστρο ουρανό και ήταν εκείνοι που κατασκεύασαν τους πρώτους συνοπτικούς αστρικούς χάρτες, όπως τουλάχιστον τους γνωρίζουμε σήμερα.

Κανένας τους, όμως, δεν γνώριζε τι είναι στην πραγματικότητα τα άστρα. Οι Κινέζοι, οι Πέρσες και οι Ευρωπαίοι αστρονόμοι παρατηρούσαν τον έναστρο ουρανό, καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας, ενώ με την εφεύρεση του τηλεσκοπίου, οι γνώσεις μας άρχισαν να διευρύνονται εντυπωσιακά. Και όμως, χρειάστηκε να περιμένουμε μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, προκειμένου ο αστρονόμος Friedrich Wilhelm Bessel να μετρήσει τη πρώτη αστρική παράλλαξη, προσδιορίζοντας έτσι και την ακριβή απόσταση ενός άστρου.

Ο Bessel χρησιμοποίησε τα μαθηματικά του Ιππάρχου, ο οποίος 2.000 χρόνια νωρίτερα είχε βρει αυτό που αργότερα έμεινε γνωστό ως «η εφαπτομένη» και που χρησιμοποιούνταν στην πράξη για τον υπολογισμό της παράλλαξης. Τέτοιου είδους υπολογισμοί, όμως, ήταν στο παρελθόν αρκετά πολύπλοκοι και χρονοβόροι. Με την εκτόξευση του δορυφόρου «Ιππαρχος» αυτό άλλαξε ριζικά.

Μαύρη τρύπα

Στο κέντρο του Γαλαξία μας υπάρχει μία τεράστια μαύρη τρύπα. Οσο ισχυρό όμως κι αν είναι το βαρυτικό της πεδίο, αδυνατεί να συγκρατήσει από μόνη τα δισεκατομμύρια των άστρων του Γαλαξία μας στις τροχιές τους. Εδώ είναι που η Φυσική φτάνει στα όριά της, προτείνοντας την ύπαρξη μιας άγνωστης μορφής ύλης, την σκοτεινή ύλη, που εξακολουθεί να αποτελεί ένα από τα αναπάντητα ακόμη μυστήρια του Σύμπαντος. 
Αυτός είναι και ο λόγος που ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος, λίγο μόνο μετά την ολοκλήρωση της αποστολής «Ιππαρχος», άρχισε να κατασκευάζει έναν ακόμη πιο προχωρημένο αστρομετρικό δορυφόρο.

Το όνομα που δόθηκε στη νέα διαστημική αποστολή ήταν «ΓΑΙΑ». Στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού κατασκευάστηκε μια νέα διαστημοσυσκευή από τα πιο προηγμένα υλικά, η οποία θα υπολογίσει τις αποστάσεις του 1% όλων των άστρων του Γαλαξία μας σε 3 διαστάσεις, δηλαδή 1 δισεκατομμύριο τουλάχιστον άστρα. Η ακρίβεια των μετρήσεων θα είναι εξωπραγματική: φανταστείτε ότι από απόσταση ενός μέτρου η «Γαία» θα μπορεί να μετρήσει το πόσο μάκρυναν τα μαλλιά σας σε ένα μόλις εκατοστό του δευτερολέπτου!

Ετσι, αν με τον ΙΠΠΑΡΧΟ οι επιστήμονες κατάφεραν να μετρήσουν την ακριβή απόσταση 100.000 άστρων του Γαλαξία μας, με τις μετρήσεις που θα προέλθουν από την ΓΑΙΑ δεν θα διευρυνθούν μόνο οι γνώσεις μας για τα άστρα, αλλά θα ανακαλύψουμε αμέτρητα ουράνια σώματα ακόμη, όπως πλανήτες και αστεροειδείς, ενώ ίσως και να αποκτήσουμε περισσότερες πληροφορίες για την κατανομή της σκοτεινής ύλης.

Βασισμένος λοιπόν στη σπουδαία αυτή διαστημική αποστολή, τη ΓΑΙΑ (GAIA), ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος συνεργαζόμενος με τα σημαντικότερα πλανητάρια από όλη την Ευρώπη, στα οποία φυσικά περιλαμβάνεται το Νέο Ψηφιακό Πλανητάριο του Ιδρύματος Ευγενίδου, δημιούργησαν μια νέα ψηφιακή πλανηταριακή παράσταση που εξιστορεί την προσπάθεια της καταμέτρησης των αποστάσεων των άστρων και της διεύρυνσης των γνώσεών μας για το Σύμπαν. Πρόκειται για μια συναρπαστική παράσταση με εντυπωσιακές εικόνες και σημαντικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο που δεν αφήνει ασυγκίνητο κανένα, αφού με τη διαστημική αποστολή GAIA, του ESA, η απεικόνιση του Γαλαξία μας θα φτάσει σε πρωτόγνωρα επίπεδα!

Γέφυρα στα άστρα

Τίτλος της ψηφιακής παράστασης είναι «ΓΑΙΑ: Γέφυρα σ' ένα Δισεκατομμύριο Ηλιους» και παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα στο Νέο Ψηφιακό Πλανητάριο του Ιδρύματος Ευγενίδου την Τρίτη 18 Μαρτίου 2014.

Την ημέρα της πρεμιέρας στο κοινό θα μιλήσει ο κύριος Hos de Bruine, Deputy Project Scientist of Gaia στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος, ο οποίος θα μοιραστεί τις εμπειρίες του με το κοινό και θα αναφερθεί στο Επιστημονικό Πρόγραμμα, παρουσιάζοντας την τρέχουσα κατάσταση αλλά και τις προοπτικές που μας προσφέρει.

Αμέσως μετά, η δρ Μαίρη Κοντιζά, αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Αστρονομκής Ενωσης και επιστημονική υπεύθυνη του Ελληνικού προγράμματος Ex-tragalactic Science with Gaia, θα περιγράψει συνοπτικά τα κύρια χαρακτηριστικά της διαστημικής αποστολής Gaia και θα σχολιάσει την ονομασία της.

Ταυτόχρονα θα παραθέσει τους στόχους της αποστολής όπως η ερευνα Εξέλιξη και Δομή του Γαλαξία μας, Αστρική Δομή και Πληθυσμοί, άλλα Ηλιακά Συστήματα, Ηλιακό Σύστημα, Γαλαξίες και Quasars, Γενική Σχετικότητα. Ιδιαίτερη βαρύτητα θα δώσει επίσης στην ελληνική ερευνητική ομάδα και τη συμμετοχή της (από το 2005) στην προετοιμασία αυτής της φιλόδοξης επιστημονικής ευρωπαϊκής διαστημικής αποστολής.

** Η πρεμιέρα δίνεται στο Νέο Ψηφιακό Πλανητάριο (Λεωφ. Συγγρού 387, 175 64 Π. Φάληρο, είσοδος από οδό Πεντέλης 11). Την ημέρα της πρεμιέρας (Τρίτη 18 Μαρτίου) θα πραγματοποιηθούν τρεις παραστάσεις για το κοινό, ώρες 18.30, 20.00 και 21.00. Η είσοδος για το κοινό είναι ελεύθερη, απαραίτητα είναι όμως τα δελτία προτεραιότητας, η διανομή των οποίων θα αρχίσει στις 18.00 της ίδιας ημέρας και έως εξαντλήσεως των διαθέσιμων θέσεων από το ταμείο του Πλανηταρίου.